Y gia quan miện (những vấn đề mấu chốt của nhà y) phân tích, tổng hợp lý luận cơ bản về âm dương, ngũ hành, tạng tượng, kinh lạc, khí huyết, chẩn đoán, mạch học bệnh lý và trị pháp.
Phần 4: Can - Chi
10 CAN
- Giáp Ất thuộc mộc, Bính Đinh thuộc hỏa, Mậu Kỷ thuộc thổ, Canh Tân thuộc kim, Nhâm Quý thuộc thủy. Đó là mười can thuộc vào ngũ hành.
- Giáp, Bính, Mậu, Canh, Nhâm thuộc dương. Ất, Đinh, Kỷ, Tân, Quý thuộc âm. Đó là 10 can thuộc vào âm dương.
- Đởm thuộc Giáp, can thuộc Ất, tiểu trường thuộc Bính, tâm thuộc Đinh, vị thuộc Mậu, tỳ thuộc Kỷ, đại trường thuộc Canh, phế thuộc Tân, bàng quang thuộc Nhâm, thận thuộc Quý. Đó là tạng phủ thuộc vào 10 can.
BÀI THƠ QUY THUỘC
Giáp đởm, Ất can, Bính tiểu trường.
Đinh tâm, Mậu vị đúng trăm đường
Kỷ tỳ, Canh đại, Tân là phế
Quý thì thuộc thận, Nhâm bàng quang.
Giáp Ất thuộc phương Đông,
Bính Đinh thuộc phương Nam,
Canh Tân thuộc phương Tây,
Nhâm Quý thuộc phương Bắc,
Mậu Kỷ thuộc Trung ương.
Đó là 10 can thuộc vào 5 phương.
12 CHI
- Hợi Tý thuộc thủy. Dần Mão thuộc mộc, Tỵ Ngọ thuộc hỏa, Thân Dậu thuộc kim, Thìn Tuất Sửu Mùi thuộc thổ. Đó là 12 chi thuộc vào ngũ hành.
- Dần, Ngọ, Tuất, Thân, Tý, Thìn là dương. Tỵ, Dậu, Sửu, Hợi, Mão, Mùi là âm. Đó là 12 chi thuộc vào âm dương.
- Dần Mão thuộc phương đông, Tỵ Ngọ thuộc phương nam, Thân Dậu thuộc phương tây, Hợi Tý thuộc phương bắc, hìn Tuất Sửu Mùi thuộc trung ương. Đó là 12 chi thuộc vào ngũ phương.
- Đởm thuộc Dần, can thuộc Mão, tâm thuộc Tỵ, tiểu trường thuộc Ngọ, đại trường thuộc Thân, phế thuộc Dậu, thận thuộc Hợi, bàng quang thuộc Tý, vị thuộc Thìn Tuất, tỳ thuộc Sửu Mùi. Đó là tạng phủ quy thuộc vào 12 chi.
BÀI CA QUY THUỘC
Dần đởm, mão can, tỵ tâm
Tiểu trường thuộc ngọ, mà thân đại trường
Dậu phế, hợi thận, tý bàng (bàng quang)
Sửu, mùi, thìn, tuất hợp sang vị tỳ.
Vì đạo lý của nghề y có liên quan với dịch lý cho nên trên đây đem âm dương ngũ hành, mười can, mười hai chi xếp vào đầu quyển, để giúp cho sự nghiên cứu y học bước đầu, trong sách nói trước hết: “Học hiểu lẽ kinh dịch rồi sau mới có thể học thuốc” chính là nghĩa đó.
Hải Thượng Lãn Ông Y Tôn Tâm Lĩnh
Bùi Gia.
