Bát pháp bao gồm: Hãn, thổ, hạ, hòa, ôn, thanh, tiêu, bổ. Cần phải hiểu rõ về bát pháp để vận dụng thích hợp, để đạt được hiệu quả điều trị tốt mà không làm tổn thương đến chính khí.

YHCT <11> Bát pháp

04-10-18
Kiến thức đông y

I. HÃN PHÁP

1. Định nghĩa

Hãn pháp là dùng thuốc cho ra mồ hôi tạo thành bài thuốc để đưa tà khí ra ngoài: chỉ dùng thuốc khi bệnh còn ở biểu không cho truyền bệnh vào trong (lý).

2. Ứng dụng lâm sàng

a. Ngoại cảm phong hàn

Cảm mạo phong hàn: sợ rét, ít nóng, miệng khô khát, rêu trắng mạch phù, dùng thuốc: Tân ôn giải biểu như Quế chi thang.
Các bệnh đau dây thần kinh ngoại biên, co cứng các cơ do lạnh như đau vai gáy, đau lưng.
Dị ứng nổi bạn do lạnh, viêm mũi dị ứng.

b. Ngoại cảm phong nhiệt

Cảm mạo có sốt giai đoạn đầu, viêm long của các bệnh viêm nhiễm: triệu chứng sốt nhiều, sợ lạnh, ít khát, rêu lưỡi vàng, mạch phù sác, dùng bài thuốc Tân lương giải biểu.
Viêm màng tiếp hợp cấp theo mùa.

c. Ngoại cảm phong thấp

Viêm khớp dạng thấp đau dây thần kinh ngoại biên. Dùng thuốc phát hãn phong thấp.

d. Bệnh phong thuỷ

Viêm cầu thận cấp dị ứng do lạnh có hiện tượng phù, muốn khoác áo kèm sốt sợ lạnh, suyễn, viêm họng, dùng bài Việt tỳ thang.

e. Bệnh sởi

Lúc chưa mọc ban thường dùng Bạc hà Kinh giới để thúc ban.

3. Chú ý

Không dùng phép hãn khi ỉa chảy nôn mất nước, khi bệnh xuất hiện ở biểu và lý cùng một lúc.

II. THỔ PHÁP

1. Định nghĩa

Là dùng thuốc gây nôn khi bị ngộ độc thức ăn, đồ uống, thuốc chỉ dùng khi các chất còn ở dạ dày.
III. HẠ PHÁP

1. Định nghĩa

Là phương pháp dùng các bài thuốc tẩy và nhuận tràng để đưa các chất ứ đọng trong cơ thể ra ngoài bằng đường đại tiện. Ngoài ra còn để chưa chứng nhiệt kết, gây mất nước, táo bón, trong giai đoạn toàn phát của bệnh truyền nhiễm.

2. Ứng dụng lâm sàng

Chứng táo bón do các nguyên khác nhau: mất nước, huyết hư, khí hư.
Chứng dương minh phủ chứng (hội chứng lục kinh): Nóng từng cơn, nói sảng, bụng đầy trướng, cự án, đại tiện táo, lưỡi khô, rêu lưỡi vàng, mạch trầm nhược.

Tùy mức độ bệnh và thể trạng của người bệnh có thể dùng một trong 3 bài: Đại thừa khí thang, Tiểu thừa khí thang, Điều vị thừa khí thang:

Chứng phù thũng, ứ nước màng phổi màng tim chỉ dùng cho bệnh nhân có sức khoẻ tốt.
Chứng hoàng đản nhiễm trùng ứ mật.
Chứng mụn nhọt kéo dài kèm theo táo bón.
Chứng huyết ứ đại trường.
Chứng đàm ẩm ở tỳ vị gây trướng bụng, mạch hữu lực.

Chú ý

Khi dùng thuốc phải chú ý tính chất hàn nhiệt của bệnh:
- Thuốc hàn hạ:
- Thuốc nhiệt hạ:
Phải căn cứ vào thể chất hư hay thực của người bệnh mà dùng thuốc mạnh yếu khác nhau:
- Tuấn hạ (loại tẩy):
- Nhuận hạ:
Không được dùng trong những trường hợp:
- Bệnh thuộc biểu, bán biểu bán lý mà không có chứng táo bón kết hợp.
- Bệnh thuộc chứng dương minh kinh chứng (không có táo bón)
- Người già yếu, phụ nữ sau đẻ, thể trạng hư chứng không dùng được các loại thuốc tẩy
- Phụ nữ đang có thai

IV. HOÀ PHÁP

1. Định nghĩa

Là phương pháp dùng bài thuốc đẻ chữa chứng bán biểu bán lý và các bệnh gây ra do mất điều hoà khí huyết các tạng phủ trong cơ thể.

2. Ứng dụng lâm sàng

Chứng cảm mạo thuộc kinh thiếu dương đởm: lúc nóng lúc rét ngực sườn đầy tức buồn nôn miệng đắng.
Bệnh sốt rét:
Chứng bệnh do can tỳ bất hoà:
- Loét dạ dày tá tràng do can mộc khắc tỳ thổ.
- Bệnh ỉa chảy mạn tính do thần kinh.
- Chứng thống kinh, kinh nguyệt ko đều.

Chú ý

Không dùng thuốc khi bệnh còn ở biểu hoặc đã vào lý.

V. ÔN PHÁP

1. Định nghĩa

Là phương pháp dùng các vị thuốc ấm nóng để tạo thành bài thuốc chữa các chứng hư hàn thuộc lý trong cơ thể. Cần phân biệt với trứng biểu hàn như cảm mạo phong hàn.

2. Ứng dụng lâm sàng

Bệnh đau dạ dày viêm đại tràng, ỉa chảy mạn tính và các rối loạn tiêu hoá khác có triệu chứng: sợ lạnh, tay chân lạnh, …
Bệnh ỉa chảy ở người già, bệnh viêm thận mạn tính gây phù thũng,
Bệnh viêm đại tràng mạn tính (do thận dương không ôn dưỡng tỳ dương):…
Chứng trụy mạch, choáng do mất máu, mất nước, điện giải gây các chứng:….

Chú ý
Không dùng phép ôn trong các trường hợp sau:

Trụy mạch ngoại biên do nhiễm trùng, nhiễm độc gọi là chừng chân nhiệt giả hàn.
Người âm hư, huyết hư do thiếu tân dịch.
Người co chứng nhiệt (hư nhiệt, thực nhiệt) gây các chứng chảy máu

VI. THANH PHÁP

1. Định nghĩa

Là phương pháp dùng các thuốc mát, lạnh để tạo thành bài thuốc để chữa chứng bệnh gây ra nhiệt hoặc cơ thể ở tình trạng dị ứng nhiễm trùng.

2. Ứng dụng lâm sàng

a. Thanh nhiệt tả hoả

Sốt cao gây mất tân dịch,
Chứng dương minh kinh chứng

b. Thanh nhiệt lương huyết

Tình trạng dị ứng nhiễm trùng
Ôn bệnh thuộc phần dinh, phần huyết:….

c. Thanh nhiệt giải độc

Mụn nhọt,…
Bệnh truyền nhiễm do siêu vi trùng…

d. Thanh nhiệt trừ thấp

Chữa chứng bệnh gây ra do thấp nhiệt như nhiễm trùng tiết niệu nhiễm trùng tiêu hoá, các bệnh ngoài ra bội nhiễm.

e. Thanh nhiệt giải thử
Chú ý
Dùng thận trọng các trường hợp suy nhược cơ thể, ỉa chảy kéo dài do tỳ hư, ăn kém thiếu máu.
VII. TIÊU PHÁP

1. Định nghĩa

Là dùng những vị thuốc tạo thành bài thuốc có tác dụng chữa các chứng bệnh gây ra do tích tụ, ngưng trệ như ứ huyết khí trệ ứ nước ứ đọng thức ăn.

2. Ứng dụng lâm sàng

Hoạt huyết, phá huyết để chữa các chứng bệnh gây ra do huyết ứ, cơn đau nội tạng, chảy máu do thoát quản.
Hành khí, phá khí giáng nghich để chữa chứng bệnh gây ra do khí trệ, khí nghịch ợ hơi, đầy bụng, khó thở, nôn mửa.
Lợi niệu, trục thuỷ chữa bệnh gây ra do ứ nước như: phù thũng, đái ít, cổ chướng.
Tiêu đạo để tiêu hoá thức ăn ngưng trệ.

Chú ý

Không dùng phép tiêu với các thuốc có cường độ mạnh (phá huyết, phá khí) để chữa cho những người có thai.
Phép tiêu thường được dùg cho những trường hợp thực chứng nếu hư chứng gây hiện tượng ứ nước, ăn ko tiêu cần phối hợp với thuốc bổ.

VII. BỔ PHÁP

1. Định nghĩa

Là dùng các vị thuốc chữa các chứng bệnh do công năg hoạt động của cơ thể bị giảm sút gây ra
Chính khí của cơ thể gồm 4 mặt âm, dương, khí, huyết nên có 4 loại thuốc bổ: bổ âm, bổ dương, bổ khí, bổ huyết.

2. Ứng dụng lâm sàng

Bổ âm

Chữa chứng bệnh gây ra do âm hư có triệu chứng: người gầy, họng khô, miệng đỏ, triều nhiệt, ho ra máu, ra mồ hôi trộm, mạch tế sác dùng bài Lục vị hoàn.

Bổ dương

Chữa chứng bệnh gây ra do thận dương hư: đau lưng, mỏi gối, chân tay lạnh, sợ lạnh, di tinh, liệt dương, ỉa chảy, tiểu nhiều, mạch nhược. Dùng bài hữu qui hoàn hoặc Bát vị hoàn.

Bổ khí

Để chữa bệnh gây ra do khí hư: hơi thở ngắn gấp, mệt mỏi, ăn kém, chậm tiêu, trương lực cơ giảm hay gặp ở bệnh suy nhược cơ thể rối loạn tiêu hoá sa dạ dày, sa sinh dục. Dùng bài Tứ quân tử thang

Bổ huyết

Để chữa bệnh gây ra do huyết hư: sắc mặt vàng héo, móng tay chân khô, hoa mắt chóng mặt, kinh nguyệt ít, sắc kinh nhạt hay gặp thiếu máu , phụ khoa, teo cơ cứng khớp.

Chú ý
Khi dùng phép bổ phải chú ý đến công năng của tỳ vị

Nguồn: Y hoc can ban
Bùi Gia.